Η παρουσίαση του τρόπου επεξεργασίας των βυζαντινών εικόνων που ακολουθεί, περιορίζεται αυστηρά σε μία συγκεκριμένη μεθοδολογία που δούλευε η πλειοψηφία των αγιογράφων Κρητικής και Μακεδονικής σχολής.
 |
| Εμμανουέλα Αρχαγγελάκη |
Πιο συγκεκριμένα, εγώ προσωπικά (παρακολουθώντας μαθήματα αγιογραφίας στην τοπική ενορία της περιοχής μου) χρησιμοποιώ την τεχνοτροπία της Κρητικής Σχολής, από το στάδιο της προετοιμασίας του ξύλου και το χρύσωμα έως την ζωγραφική που γίνεται με τετραχρωμία.
Προετοιμασία ξύλου
Για να αγιογραφήσουμε μια εικόνα πρέπει πρώτα να φτιάξουμε το ξύλο πάνω στο οποίο θα γίνει η εικόνα. Η διαδικασία της κατασκευής του ξύλου είναι η εξής:
Ανάλογα με τις διαστάσεις το ξύλο που θέλουμε να στοκάρουμε, κόβουμε ένα κομμάτι ύφασμα (π.χ. σεντονόπανο).
 |
| Προετοιμασία Ξύλου |
Στη συνέχεια ετοιμάζουμε την κόλλα που θα χρειαστούμε για να κολλήσει το πανί στο ξύλο. Η αναλογία είναι ότι για 1 gr κουνελόκολλας αντιστοιχούν 10 ml αποσταγμένο νερό.
Βάζουμε την κόλλα μετά σε ένα δοχείο με το αποσταγμένο νερό και αφήνουμε για μερικές ώρες (εξαρτάται από την εποχή) για να αρχίσει να φουσκώνει. Έπειτα βάζουμε το μείγμα στο ψυγείο για 24 ώρες. Την επόμενη μέρα βγάζουμε το μείγμα από το ψυγείο και το λιώνουμε σε μπεν μαρι, έπειτα βάζουμε το ύφασμα πάνω στο ξύλο και περνάμε την κόλλα με πινέλο. Αφήνουμε να στεγνώσει καλά και έπειτα ξεκολλάμε σιγά σιγά το ύφασμα που περισσεύει γύρω από το ξύλο και το κόβουμε προσεκτικά με ένα κοπίδι.
Στη συνέχεια, ετοιμάζουμε το μείγμα για το στοκάρισμα που είναι κουνελόκολλα σε κόκκους και κιμωλία σε σκόνη (gesso). Η αναλογία είναι η εξής: για 8 gr κουνελόκολλας χρειάζονται 100 ml νερό. αποσταγμένο.
Αφού έχουν περάσει 24 ώρες και έχει φουσκώσει η κόλλα, τη λιώνουμε για να φτιάξουμε το μείγμα για το στοκάρισμα. Μετράμε την ποσότητα της κόλλας με μικρά ποτηράκια και τη βάζουμε σε μια λεκάνη. Προσθέτουμε την ίδια ποσότητα κιμωλίας, αφήνουμε το μείγμα για 5-10 λεπτά να ποτιστεί καλά η κιμωλία και μετά ανακατεύουμε καλά μέχρι να διαλυθούν τυχόν σβόλοι. Από αυτό το μείγμα κρατάμε την ποσότητα που θα χρειαστούμε για τα 3 πρώτα χέρια για τα oποία το μείγμα θα πρέπει να είναι αραιό και το απλώνουμε με πινέλο στο ξύλο. Συνολικά περνάμε 16 με 18 χέρια. Το ένα χέρι από το άλλο θα πρέπει να έχουν μερικές ώρες διαφορά για να προλαβαίνουν να στεγνώσουν.
Στο τέλος του στοκαρίσματος ξύνουμε το στόκο με διάφορα γυαλόχαρτα (στην αρχή No. 150, μετά No. 280, 320, 400 και στο τέλος No. 500) για να έχουμε το επιθυμητό αποτέλεσμα.
 |
| Ξύλο έτοιμο για αγιογραφία |
Σχέδιο
Παλαιότερα το σχέδιο γινόταν με την τεχνική του ανθίβολου αλλά εμείς πλέον, σμικρύνοντας ή μεγεθύνοντας το θέμα σε φωτοαντιγραφικό, το φέρνουμε στις διαστάσεις που επιθυμούμε. Έπειτα το στερεώνουμε με χαρτοταινία πάνω σε καρμπόν πάνω στο προετοιμασμένο ξύλο και σχεδιάζουμε τις βασικές γραμμές του σχεδίου της εικόνας. Αφού τελειώσουμε αφαιρούμε το χαρτί και με αιχμηρό αντικείμενο χαράζουμε τις γραμμές προσεκτικά. Έτσι είναι έτοιμο το ξύλο να δεχτεί το χρύσωμα και την ζωγραφική.
 |
| Σχέδιο τελική φάση |
Χρύσωμα Εικόνας
Προσωπικά έχω μάθει και χρησιμοποιώ την σύγχρονη τεχνική χρυσώματος “mixion” η οποία είναι πιο απλή από την πολύπλοκη και λεπτή διαδικασία στιλβωτού χρυσώματος.
Αρχικά ετοιμάζουμε ένα μείγμα γομάλακας με καθαρό οινόπνευμα σε αναλογία: 1 μέρος γομάλακας χρειάζεται 2 με 2,5 μέρη καθαρό οινόπνευμα. Το βάζουμε σε ένα γυάλινο δοχείο για 2,3 μέρες ανακατεύοντας το και το σουρώνουμε με πυκνό τούλι. Αφού έχουμε κάνει το σχέδιο πάνω στο ξύλο, περνάμε τη γομαλάκα με πινέλο στο χώρο που θέλουμε να χρυσώσουμε. Όταν φτάσουμε στο αποτέλεσμα που επιθυμούμε, δηλαδή να έχει ένα μελί χρώμα η επιφάνεια, τότε ετοιμαζόμαστε για το χρύσωμα.
 |
| Επιχρυσωμένη εικόνα |
Βάζουμε μίξιον 12ώρη σε ένα ποτηράκι και προσθέτουμε αν θέλουμε μερικές σταγόνες καθαρό νέφτι, η ποσότητα του οποίου εξαρτάται από το μέγεθος της επιφάνειας που θέλουμε να χρυσώσουμε. Στη συνέχεια, με το πουγκάκι απλώνουμε καλά τη μίξιον κάνοντας κυκλικές, οριζόντιες και κάθετες κινήσεις. Στο τέλος, με πολύ απαλές, μονοκόμματες, οριζόντιες και κάθετες κινήσεις στρώνουμε ομοιόμορφα τη μίξιον. Αφού αφήσουμε για περισσότερες από 9 ώρες, αρχίζουμε το χρύσωμα κολλώντας προσεκτικά ένα ένα τα φύλλα χρυσού. Όταν τελειώσουμε, με ένα κομμάτι βαμβάκι και με πολύ απαλές κινήσεις στρώνουμε το χρυσό για να γυαλίσει. Αν θέλουμε, μετά από 24 ώρες, για να προστατέψουμε το χρυσό από τυχόν γρατσουνιές, το περνάμε ένα χέρι βερνίκι.
 |
| Δια χειρός Εμμ. Αρχαγγελάκη |
Το χρώμα…
Το χρώμα στην τέχνη αποτελεί έναν σύνθετο παράγοντα του έργου. Για παράδειγμα, συχνά αναφέρεται ότι το σχέδιο μαθαίνεται ενώ το χρώμα είναι έμφυτο, δηλαδή αυτό που ονομάζουμε ταλέντο. Στην αγιογραφία και ειδικά στην Κρητική Σχολή τα πράγματα είναι απλά λόγω του γεγονότος ότι τα χρησιμοποιούμενα χρώματα είναι λίγα.
Στην τετραχρωμία -που ήταν ο κυρίαρχος τρόπος αντιμετώπισης του χρώματος από τους πιο γνωστούς αγιογράφους όπως ο Άγγελος Ακοτάντος, ο Μιχαήλ Δαμασκηνός και άλλοι- τα χρώματα που χρησιμοποιούνται είναι τέσσερα: άσπρο, μαύρο, ώχρα και χονδροκόκκινο. Χρησιμοποιούνται επίσης ως βοηθητικά η κιννάβαρι και διάφορες αποχρώσεις της λάκας. Ακόμα μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ώμπρες και σιέννες επειδή στην πράξη, αύτες σαν αποχρώσεις μπορούν να παραχθούν από την μίξη των χρωμάτων της τετραχρωμίας.
 |
| Σκόνες Αγιογραφίας: Ώχρα, μαύρο, χοντροκόκκινο |
Η τετραχρωμία παράγει μία εκπληκτική ισορροπία στο χρώμα. Επειδή οι περισσότερες παλιές εικόνες ζωγραφίστηκαν με τετραχρωμία, όταν μπαίνουν άλλα χρώματα δεν μας είναι τόσο οικείο. Εδώ να σημειωθεί ότι και παλαιότερα όπως και σήμερα, πολλοί αγιογράφοι χρησιμοποιούν αρκετά επιπλέον χρώματα και βγάζουν εξαιρετικό αποτέλεσμα καθώς υπάρχει “μέτρο”.
Παραγωγή χρωμάτων
Στην αγιογραφία, σε αντίθεση συνήθως με τη ζωγραφική, ξεκινάμε τοποθετώντας τα πιο σκούρα χρώματα στην επιφάνεια. Κατόπιν αρχίζουμε σταδιακά να το ¨φωτίζουμε” με τα λεγόμενα φωτίσματα/ ανοίγματα/ λάμματα (όροι παλαιότερων). Τα πρώτα χρώματα ή ‘πρώτη στρώση’ τα ονομάζουμε προπλασμούς (προ – πλασμού δηλ. πριν πλαστεί το χρώμα).
 |
| Αριστερά: Προπλασμοί, Δεξιά: Φωτίσματα |
Αφού μπουν όλοι οι προπλασμοί αρχίζουμε με τα φωτίσματα, διότι διαφορετικά είναι βέβαιο ότι το άσπρο που δεν θα έχει καλυφθεί θα μας παρασύρει με αποτέλεσμα να βγουν αρκετά “σκληρά” τα χρώματα. Τα φωτίσματα είναι τρία. Συνήθως είναι προπλασμός και προσθήκη λευκού ή άλλου πιο ανοιχτού χρώματος, σε αυτόν.
Παρ’ όλα αυτά, όπως είναι φυσικό, συχνά διαφοροποιούμαστε ανάλογα με τις ανάγκες τις εικόνας.
 |
| Κωνσταντίνος και Ελένη |
Εμμανουέλα Αρχαγγελάκη (Τμήμα ΒΕ)
